Rajdem po Mazurach: Śladami Jaćwingów
Tam, gdzie dzisiaj uczestnicy Rajdu Polski kręcą oesy, niegdyś zamieszkiwali dumni i waleczni Jaćwingowie. Warto odwiedzić te tereny, aby odkryć nieliczne materialne pamiątki, które to plemię po sobie pozostawiło, a przede wszystkim – poczuć ducha zamierzchłej historii.
Ołtarz ofiarny Jaćwingów w Starych Juchach. Fot. archiwum UG Stare Juchy
Na przecięciu linii łączących Giżycko z Ełkiem i Orzysz z Oleckiem leży jedna z najstarszych miejscowości na Mazurach. Stare Juchy, bo o nich mowa, są malowniczo położone na przesmyku pomiędzy trzema jeziorami: Jędzelewo, Rekąty i Ułówki. W pobliżu wsi zachował się głaz narzutowy uważany za ołtarz ofiarny Jaćwingów. Mieli oni składać tu ofiary swoim bogom, a od krwi ściekającej z ołtarza ponoć wzięła się nazwa wsi („jucha” to po staropolsku „krew”). Dla uczczenia dawnych czasów i dawnych mieszkańców tych ziem, w Starych Juchach corocznie organizowana jest inscenizacja oblężenia grodu Jaćwingów przez Krzyżaków.
Jak pisał w swojej kronice Jan Długosz, relacjonując wyprawę Bolesława Wstydliwego na Jaćwingów w 1264 r.: „Mieszka zaś naród Jaćwingów w północnej stronie, graniczy z Mazowszem, Rusią i Litwą i ma język w dużej mierze podobny do języka Prusów i Litwinów i zrozumiały dla nich, a ludy dzikie, wojownicze i tak bardzo żądne sławy i pamięci, że dziesięciu spośród nich walczyło ze stu wrogami, zachęconych tą jedyną nadzieją i świadomością, że po śmierci i zagładzie ziomkowie będą ich sławić pieśniami o dzielnych czynach”.
Wojowniczy lud przez wieki prowadził łupieżcze najazdy na ziemie sąsiadów (i vice versa). Po podbiciu przez Krzyżaków terenów innych plemion pruskich sięgnęli oni i po Jaćwież. Ostatecznie Jaćwingowie poddali się w 1283 r. Część z nich uciekła na Litwę, pozostałych Krzyżacy wysiedlili do Sambii, gdzie przetrwali do XVI w.
Wieża widokowa w Starych Juchach. Fot. archiwum UG Stare Juchy
Co nam zostało po Jaćwingach?
Stare Juchy leżą na zachodnim pograniczu dawnej Jaćwieży i w czasach przed podbojem miały stanowić ważny ośrodek kultu pogańskich mieszkańców. Ma o tym świadczyć wspomniany kamień ofiarny, który współcześnie został uznany za pomnik przyrody (ma długość 4,5 m, szerokość 2,25 m i obwód 11,5 m). Nie jest to jedyna pamiątka po Jaćwingach w Starych Juchach i okolicach. Kolejnymi są grodziska, a więc miejsca, w których przed wiekami istniały warowne grody.
Najbliższe z grodzisk jest zlokalizowane na wierzchołku morenowego wzgórza zwanego Zamkową Górą na południowym brzegu jeziora Jędzelewo. Owalny plac okolony wałami mieści się w prostokącie o wymiarach ok. 25 m na ok. 18 m. Podwójna linia wałów obecnie jest już prawie niewidoczna.
Grodzisko w pobliżu wsi Rogale jest położone na krawędzi wzniesienia (lokalne nazwy: Zamczysko, Góra Zamkowa) na północno-zachodnim brzegu jeziora Rogale. Jest nieco większe od opisanego wyżej (plac ok. 30 m na ok. 23 m), a pozostałości pojedynczego, masywnego wału są dobrze widoczne.
Jednak najlepiej zachowały się umocnienia grodziska w pobliżu Skomacka Wielkiego. Jest ono położone na cyplu pomiędzy jeziorami Orzysz i Wylewy, na przekształconym ludzką ręką wzgórzu (lokalna nazwa Grodzisko). Dwie linie obwałowań dookolnych otaczają duży owalny plac (ok. 58 m na ok. 25 m). Podczas badań archeologicznych odnaleziono relikty wałów drewniano-ziemnych oraz przejścia bramnego.
Niematerialnymi pamiątkami po Jaćwingach są nazwy obiektów geograficznych i miejscowości. Kilka z nich wiąże się z imieniem Skomanda – wodza, który dzielnie bił się z Krzyżakami w trakcie drugiego powstania pruskiego, a potem walczył przeciwko nim samodzielnie, by ostatecznie… przejść na ich stronę. Od imienia Skomanda mają pochodzić m.in. nazwy wsi Skomack Wielki i Skomack Mały.
Parowóz OL-49 w Starych Juchach. Fot. archiwum UG Stare Juchy
Stare Juchy wczoraj i dziś
Pamiątki po Jaćwingach to niejedyne atrakcje dla turystów w Starych Juchach i okolicach. Wielkim atutem jest malownicze położenie wsi pomiędzy trzema jeziorami. Tworzy to doskonałe warunki do uprawiania różnych form rekreacji wodnej. Panoramę jeziora Jędzelewo najlepiej podziwiać z drewnianej wieży widokowej (o wysokości 20 m) ustawionej na jego brzegu.
Choć pociągi przez Stare Juchy obecnie nie jeżdżą, to stacja kolejowa wciąż istnieje. A na niej warto zobaczyć ustawiony na bocznicy parowóz OL-49 z 1952 r. Maszyna waży 150 ton i mogła rozwijać prędkość do 100 km/godz. W ciągu 40 lat użytkowania przejechała 2 mln 880 tys. km.
Nie tylko najmłodszym dużo frajdy sprawi odwiedzenie Parku Owadów Chronionych nad Młyńską Strugą. Ustawiono w nim makiety owadów w tysiąckrotnym powiększeniu (5 m szerokości, 2,5 m wysokości): pszczoły, biedronki, larwy motyla, rohatyńca i jelonka rogacza. Na tablicy informacyjnej można przeczytać, jak ważną rolę odgrywają owady w środowisku naturalnym.
Miłośnicy zabytków architektury znajdą w Starych Juchach ciekawy kościół (obecnie katolicki pw. Trójcy Przenajświętszej). Wzniesiono go jako ewangelicki po 1656 r. w miejscu wcześniejszego (z 1487 r.), potem w dużym stopniu przebudowano w latach 1885-1886. Wewnątrz zachowały się m.in. późnogotycki ołtarz główny z początku XVI w. z renesansowymi malowidłami, ośmioboczna ambona z 1574 r. i barokowe organy z 1772 r. Dzwony wiszące na dekorowanej dwoma rzędami blend wieży pochodzą z XVII w.
Park Owadów Chronionych w Starych Juchach. Fot. archiwum UG Stare Juchy
Świętajno na przecięciu szlaków
Pomiędzy Starymi Juchami a Oleckiem leży Świętajno, rozciągające się nad jeziorami Świętajno i Mulistym. Na półwyspie tego drugiego akwenu ustanowiono użytek ekologiczny Wyspa Dunajek, który chroni starodrzew drzew liściastych. Pamiątkami po czasach Jaćwingów na terenie gminy Świętajno są kurhan i pozostałości grodziska w okolicy jeziora Stopki w Dybowie. W samym Świętajnie wznosi się neogotycki kościół z końca XIX w. pw. Matki Bożej Szkaplerznej, o stylizowanym wystroju. Jednym z najstarszych zachowanych zabytków na terenie gminy jest kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej w Cichach, wzniesiony w 1727 r., ale z wykorzystaniem murów wcześniejszej świątyni z 1566 r. Na uwagę zasługuje w nim ołtarz z późnogotyckim tryptykiem św. Agnieszki (z ok. 1510 r.).
Artykuł sponsorowany
