Teorie spiskowe jako pocieszenie. Dlaczego wolimy wierzyć sąsiadowi niż ekspertowi?
Fot. Adobe Stock
– Że też ludzie wierzą w ten jego pobyt w kosmosie – takie komentarze pojawiły się pod postem olsztyńskiego ratusza na temat planowanej wizyty dr. Sławosza Uznańskiego-Wiśniewskiego. Drugi Polak w kosmosie odwiedzi Olsztyn na początku grudnia, ale jak się okazuje, są tacy, według których jego lot był mistyfikacją. Skąd biorą się tego typu teorie spiskowe?
To, że loty w kosmos są mistyfikacją, to teoria spiskowa jeszcze z ubiegłego wieku. Według jej wyznawców już pierwsze lądowanie na Księżycu było wyreżyserowanym spektaklem. Tego typu absurdalnych teorii jest znacznie więcej: amerykańska administracja ukrywająca prawdę o UFO, przybysze z kosmosu poprzebierani za najważniejszych światowych przywódców czy tajemniczy rząd światowy pociągający za wszystkie sznurki – to najbardziej znane przykłady. Są i inne – np. według niedawnych badań Eurobarometru połowa Polaków wierzy w to, że lek na raka istnieje, ale jest celowo ukrywany.
Teorie spiskowe mają kilka cech, które sprawiają, że mogą trafić na podatny grunt. Po pierwsze – potrafią dać łatwe, intuicyjne wyjaśnienie zdarzeń zachodzących w coraz bardziej złożonym świecie. Po drugie, współczesna nauka jest tak skomplikowana, że zwykłej osobie bardzo trudno zrozumieć naukowe wyjaśnienia wielu zjawisk. Wreszcie po trzecie – żyjemy w niepewnej rzeczywistości: doświadczeni pandemią, wojną w Ukrainie, kryzysem klimatycznym i kryzysem uchodźczym szukamy prostych odpowiedzi i szukamy osób lub organizacji, na które moglibyśmy zrzucić odpowiedzialność. Tu pojawia się cecha bardzo wielu teorii spiskowych – tzw. konspiracjonizm, według którego za wieloma zdarzeniami stoją tajemnicze, ukryte grupy. Dlatego niektórym osobom teorie spiskowe dają swego rodzaju pocieszenie.
Kiedy coś nam się nie udaje i chcielibyśmy to coś wytłumaczyć działaniami osób trzecich lub jakichś innych czynników, to wtedy rzeczywiście nam to pomaga w sposób takiego odbarczenia emocjonalnego, tzn. my przestajemy mieć do siebie pretensje
– zwraca uwagę dr hab. Miłosz Babecki z Instytutu Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej UWM.
W przypadku teorii spiskowych bardzo dużą rolę ogrywają współczesne media społecznościowe – dają pole do rozpowszechniania praktycznie dowolnych treści, pozwalają dotrzeć do bardzo dużych grup odbiorców, a do tego korzystają z mechanizmu psychologicznego, który sprawia, że łatwiej uwierzymy lubianemu influencerowi, niż mówiącym skomplikowanym językiem naukowcom. Szczególnie, jeśli internetowy link do niesprawdzonych teorii przyśle nam ktoś znajomy.
Musimy pamiętać o takiej zasadzie psychologicznej, że my często będziemy bardziej skłonni wierzyć sąsiadowi niż lekarzowi. Czyli zdanie osoby, którą uważamy za bliską i wiarygodną często uznamy za opinię bardziej wiarygodną niż opinia eksperta
– powiedziała dr Marta Więckiewicz-Archacka z Instytutu Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej UWM.
Eksperci zwracają uwagę na zagrożenia związane z teoriami spiskowymi dotyczącymi naszego zdrowia – np. teorią o szkodliwości szczepionek czy o ukrywaniu leku na raka przez tajne porozumienie firm farmaceutycznych. Tego typu teorie mogą sprawić, że przestaniemy korzystać z rzetelnej, popartej naukowymi dowodami medycyny, a zamiast tego zaczniemy korzystać z niesprawdzonych i niebezpiecznych terapii alternatywnych.
Drugie poważne zagrożenie wiąże się z tym, że teorie spiskowe zwiększają naszą podatność na wszelką dezinformację i obniżają nasze zaufanie do struktur demokratycznego państwa, bo jeśli uwierzymy, że rządy kłamią na temat szczepionek lub leku na raka, to dlaczego miałyby mówić prawdę choćby o sytuacji w Ukrainie lub o współpracy na forum Unii Europejskiej? W dzisiejszej sytuacji geopolitycznej podatność na taką dezinformację może być zaś potencjalnie bardzo niebezpieczna.
Posłuchaj wypowiedzi
Autor: A. Piedziewicz
Redakcja: M. Rutynowski
