Literacki Wawrzyn Warmii i Mazur dla Michała Olszewskiego
Michał Olszewski – laureat Literackiej Nagrody Warmii i Mazur Wawrzyn 2014. Fot. Łukasz Węglewski
Kilka tygodni temu zastanawiałem się, jak Kapituła Literackiego Wawrzynu Warmii i Mazur wybrnie z werdyktu w sprawie tegorocznego laureata. No i wybrnęła decyzją salomonową.
W poprzednich edycjach rzadko poziom nominowanych książek był aż tak wyrównany, a nazwiska autorów do tego stopnia znane i istotne dla regionu: Wańkowska-Sobiesiak, Miłoszewski, Żulczyk, Sieniewicz. Wawrzynem nagrodzono zbiór reportaży Michała Olszewskiego „Najlepsze buty na świecie”, a czytelnicy wyróżnili w swoim plebiscycie „Walizki hipochondryka” Mariusza Sieniewicza.
Michał Olszewski, mieszkający w Krakowie publicysta „Gazety Wyborczej” i „Tygodnika Powszechnego”, urodził się w Ełku i w ten sposób wyczerpuje kryteria kandydowania do warmińsko-mazurskich laurów. Zadebiutował w roku 2003 opowiadaniami „Do Amsterdamu”. Przyznam, że jego proza artystyczna nie bardzo mi odpowiadała – utrzymana była w formule „literatury zaangażowanej” typowej dla tzw. „roczników siedemdziesiątych”, pełnej równie typowych językowych „odjazdów”, nerwowej stylistyki, odkrywania tego, co dawno odkryte. Zupełnie inaczej rzecz się ma w przypadku publicystyki – świetnie napisanych reportaży społecznych, osiągających najwyższą w Polsce półkę tego gatunku, czego dowodem przyznana niedawno Olszewskiemu prestiżowa nagroda im. R.Kapuścińskiego.
Marek Barański w laudacji po wręczeniu „Wawrzynu” zilustrował książkę Olszewskiego cytatem z fundamentalnego dzieła Ludwiga Wittgensteina „Tractatus logico-philosophicus”: „Zdanie jest obrazem rzeczywistości. Albowiem rozumiejąc je, znam przedstawioną przez nie sytuację. A rozumiem je, choć jego sensu nie wyjaśniono.”
Sens twórczości Michała Olszewskiego to zatem odczytywanie „zdań”, które bezustannie pisze nasza polska codzienność. Autor nie szuka tematów egzotycznych, usuwa na bok samego siebie jako narratora, nie kreując się na moralistę czy natchnionego podróżnika, stroni od dziennikarskiego celebryctwa.
Zajmuje się polską mentalnością, prowincją, paradoksami społecznych zjawisk i ludzkich losów. Pisze o Polakach pustoszących targowiska w Niemczech i o źródle takiego a nie innego postrzegania nas jako narodu, o więźniarkach-wolontariuszkach opiekujących się upośledzonymi dziećmi, o księdzu Dzedzeju analizującym motywacje księży opuszczających stan kapłański, o pedofilii i towarzyszącemu jej zakłamaniu. W reportażu pt. „Znikają w szarym pyle” przedstawia paradoksalny dramat społeczności małopolskiego Szczucina. Do połowy lat 90-tych istniejący tam Zakład Wyrobów Azbestowo-Cementowych zapewniał mieszkańcom wysoki poziom życia i jednocześnie rozsiewał śmierć. Po jego likwidacji w Szczucinie wyraźnie podniósł się poziom zdrowotności, ale za cenę biedy, bezrobocia, utraty perspektyw.
Frapujące są także reportaże, ukazujące drugą stronę bardzo modnych dziś wojskowych grup rekonstrukcyjnych, również tych odtwarzających oddziały SS i Wehrmachtu; przede wszystkim tytułowy tekst „Najlepsze buty na świecie”. Autor nie ceni chętnie przypisywanego tym stowarzyszeniom „umiłowania tradycji”, „pietyzmu historycznego” czy „wartości wychowawczych” . Widowiska, inscenizacje bitew, są dla niego spektaklami, które szczególnie młodych ludzi utwierdzają w przekonaniu, że wojna to wspaniała przygoda, gdzie umiera się tylko wirtualnie, jak w komputerowej strzelance. Cytuje przy tym jednego z socjologów: cała ta rekonstrukcyjna zabawa to „… uczenie dzieci radości zabijania”.
Niewątpliwie współczesna literatura faktu staje się coraz poważniejszą alternatywą wobec tzw. „literatury artystycznej” i „powieści gatunkowych”, szczególnie dla tych z Państwa, którzy szukają autentyczności i wiarygodności. Polecam „Najlepsze buty na świecie” Michała Olszewskiego nagrodzone tegorocznym Literackim Wawrzynem Warmii i Mazur.
Włodzimierz Kowalewski
